Melanoma

Melanoma — teri saratonining bir turi bo‘lib, terining rangi uchun mas’ul bo‘lgan melanin pigmentini ishlab chiqaradigan teri hujayralari — melanotsitlardan rivojlanadi. Melanoma tananing boshqa qismlariga metastaz berish (tarqalish) qobiliyati tufayli teri saratonining eng xavfli shakllaridan biridir, shuning uchun erta tashxis qo‘yish va davolash juda muhimdir.

Melanomaning asosiy xususiyatlari:

• Tashqi ko'rinishi:
  • O'choq tavsifi: g'adir-budur, tangachamsimon dog' yoki dumbaqcha. Qizil, pushti, tana rangi, jigarrang yoki sariq tusda bo'lishi mumkin.
  • Tekstura: quruq, po'stloq, paypaslaganda g'adir-budur. Ko'tarilgan yoki tekis.
  • O'lchami: 2–6 mm, ba'zan kattaroq.
  • Lokalizatsiyasi: quyoshga ta'sirlangan joylar — yuz, quloq, bosh terisi, bo'yin, bilak, qo'l panjasi, ko'krak, elka, lab.
• Melanoma turlari:
  • Yuzaki tarqalgan melanoma: Eng keng tarqalgan turi, odatda tekis yoki biroz ko'tarilgan, chetlari notekis. Dastlab gorizontal, so'ngra teri ichiga tarqaladi.
  • Tugunli melanoma: Yanada tajovuzkor turi, to'q ko'k, qora yoki qizil rangli ko'tarilgan tugun ko'rinishida namoyon bo'ladi, tezda teri ichiga kirib boradi.
  • Lentigo maligna melanomasi: Qarilarda uchraydi, terining quyosh nuri tushadigan joylarida rivojlanadi. Bir tekis bo'lmagan pigmentli dog' ko'rinishida boshlanadi.
  • Akrall lentiginoz melanoma: Soch qoplami bo'lmagan joylarda — kaft, tovon, tirnoq ostida paydo bo'ladi. Qora tanli odamlarda ko'proq uchraydi.
  • Desmoplastik melanoma: Tolali tuzilishga ega bo'lgan kam uchraydigan turi, klinik belgilari kam ifodalanganligi sababli tashxis qo'yish qiyin.
• Sabablari va xavf omillari:
  • Ultrabinafsha nurlar (UB) ta'siri: Quyosh yoki solyariylardan ortiqcha UB-nurlanish teri hujayralarining DNKsini shikastlaydi va mutatsiya xavfini oshiradi.
  • Quyoshning intensiv uzlukli ta'siri: Masalan, quyoshdan kuyish, ayniqsa oq tanli odamlarda.
  • Genetika: Qarindoshlarda melanoma borligi xavf darajasini oshiradi (masalan, CDKN2A geni).
  • Teri turi: Terisi rangpar, ko'zlari sarg'ish, sochlari qizg'ish yoki sarg'ish, holi ko'p bo'lgan odamlarda xavf yuqori.
  • Oldingi melanoma: O'tkazilgan melanoma keyingi kasallanish xavfini oshiradi.
  • Immunitetning pasayishi: Masalan, organ transplantatsiyasidan keyin.
  • Atypik xollar (displastik nevus): Chetlari notekis va rangi notekis xollar melanomadan oldin paydo bo'lishi mumkin.
• Tashxis:
  • Klinik ko'rik: Dermatolog shubhali o'smani ABCDE qoidasi asosida baholaydi:
  • ABCDE qoidasi:
    • Nosimmetriklik: Bir yarim qismi ikkinchisidan farq qiladi.
    • Chegaralar: Chetlari notekis, tishli yoki noaniq.
    • Rangi: Bir necha ranglar yoki notekis rang.
    • O'lchami: 6 mm dan katta (melanoma kichikroq bo'lishi ham mumkin).
    • Evolyutsiya: Shakli, o'lchami yoki rangi o'zgarishi.
  • Teri biopsiyasi: Melanomani tashxislashning «oltin standarti». Shubhali joydan kichik to'qima olib, mikroskopda o'rganiladi.
  • Tasvirlash: Metastazlarga shubha qilinganda KT, MRT yoki PET tekshiruvlari qo'llaniladi.
• Davolash:
  • Jarrohlik: Mahalliy melanomada asosiy usul — keng kesish. Tumorni va sog'lom teri to'qimasini olib tashlash maqsadida.
  • Qo'riqchi limfa tugunining biopsiyasi: 1 mm dan katta melanomalarda limfa tugunlariga tarqalishni tekshirish uchun o'tkaziladi.
  • Immunoterapiya: Metastatik melanomada nazorat nuqtalari ingibitorlari (masalan, nivolumab va pembrolizumab) qo'llaniladi, immun tizimini rak hujayralarga qarshi kurashishga rag'batlantiradi.
  • Maqsadli terapiya: BRAF mutatsiyalari bo'lgan melanomalarda BRAF ingibitorlari (masalan, vemurafenib va dabrafenib) qo'llaniladi.
  • Kimyoterapiya: Kamroq samarali bo'lgani uchun kamroq qo'llaniladi.
  • Nur terapiyasi: Miya yoki suyaklarga tarqalgan melanomalarda qo'llaniladi.
• Prognoz:
  • Prognoz Breslow qalinligi (invaziya chuqurligi), yarali o'zgarishlar va mitoz darajasiga bog'liq.
  • Erta tashxisda prognoz ijobiy. Mahalliy melanomada 5 yillik yashash darajasi 90% dan yuqori bo'lishi mumkin.
  • Metastaz bo'lgan holatlarda yashash darajasi sezilarli darajada pasayadi.
  • Muntazam nazorat va tekshiruvlar retsidivlarni yoki metastazlarni erta aniqlash uchun muhim.
• Profilaktika:
  • Quyoshdan himoya: SPF 30+ kremlar, himoya kiyimlari, soyada bo'lish.
  • Solyariydan voz kechish: Yoshlar uchun xavfli.
  • Terini kuzatish: Mustaqil tekshiruvlar va mutaxassisga murojaat.
  • Himoya kiyimlari: Ultrabinafshaga qarshi shlyapa, ko'zoynak, kiyim.

Xulosa:

Melanoma — melanotsitlardan kelib chiqqan teri saratoni. UB nurlanish, irsiy omillar va atypik xollar bilan bog‘liq. ABCDE qoidasi bo‘yicha erta aniqlash muhim. Davolash — jarrohlik, immunoterapiya va maqsadli terapiyani o‘z ichiga oladi.